کێ باجەکەی دەدات؟ تەندروستی دەروونی لە کاتی قەیرانی داراییدا
لە ژێر ڕۆشنایی ئەو قەیرانە داراییانەی کە کۆمەڵگاکان دەناڵێنن، زۆرجار گرنگی بە ژمارەکان دەدرێت: دابەزینی داهات، بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێکاری و دابەزینی توانای کڕین. بەڵام نرخێکی تر هەیە کە ناتوانرێت بە ژمارە بپێورێت، نە لە ڕاپۆرتە ئابوورییەکان یان بودجەی حکومەتدا دەرناکەوێت. بەڵکو لە بێدەنگی تاکەکان و سترێسی ڕۆژانەیان و ناڕەحەتی دەروونییاندا خۆی دەردەخات. ئەم باجە لەلایەن تەندروستی دەروونییەوە دەدرێت، زۆرجاریش لە شیکاری و سیاسەتەکاندا چاوپۆشی لێدەکرێت. هەرێمی کوردستان ساڵانێکە بەدەست قەیرانێکی خنکاندنی داراییەوە دەناڵێنێت کە سێبەرێکی قورسی بەسەر لایەنە جیاوازەکانی ژیان و بەتایبەتی تەندروستی دەروونی تاکەکاندا خستووە. دۆخی ناسەقامگیری ئابووری، دواکەوتنی مووچە، بەرزی ڕێژەی بێکاری، و نەبوونی ئاسۆی پیشەیی، هەموو ئەو هۆکارانەن کە بوونەتە هۆی قووڵبوونەوەی هەستی دڵەڕاوکێ و بێزاری لەنێو چینە گەورەکانی کۆمەڵگادا، بەتایبەتی گەنجان و فەرمانبەران و ئەوانەی داهاتیان سنووردارە. ڕەگ و ڕیشەی قەیرانی دارایی ڕەگ و ڕیشەی قەیرانەکە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ٢٠١٤، کاتێک ناکۆکی نێوان حکومەتی فیدراڵی لە بەغدا و حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر بەڕێوەبردنی پرسی نەوت و بودجە پەرەی سەند، ئەمەش بەهۆی کاردانەوەکانی شەڕی داعش و دابەزینی نرخی نەوت و دواتر پەتای جیهانی كۆرۆنا ئاڵۆزتر بوو. بەغدا ناردنی پشکی هەرێمی لە بودجە ڕاگرت و حکوومەتی هەرێمیش وەڵامی هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆی دایەوە. ئەم ململانێیە میکانیزمەکانی پێدانی مووچەی تێکدا و زنجیرەیەک دواکەوتن و پاشەکەوتی دارایی لێکەوتەوە. لەو کاتەوە، هەوڵی زۆر دراوە بۆ سازشکردن لە نێوان هەردوولادا، دیارترینیان ڕێککەوتنە داراییەکان کە تێیدا خەرجکردنی پشکی هەرێم لە بودجە لە بەرامبەر پابەندبوونی بە هەناردەکردنی بڕێکی دیاریکراوی نەوت دیاریکرابوو. سەرەڕای ئەم ڕێککەوتنانە، بەهۆی بەردەوامی نەبوونی متمانە و ناکۆکی سیاسی نێوان هەردوولا، بەتەواوی جێبەجێ نەکراون. بە مەزەندەکردنی 70%ی خێزانەکان لە هەرێمی کوردستان بە تەواوی پشت بە مووچەی حکومەت دەبەستن، لە کاتێکدا دواکەوتنی پێدانی مووچە لە ساڵانی ڕابردوودا بووەتە هۆی زیادبوونی 40%ی قەرزی کەسی. سەبارەت بە چالاکییەکانی بازاڕ، لە ماوەی ساڵی ٢٠٢٤دا بە ڕێژەی ٣٠% بۆ ٥٠% دابەزیوە بەهۆی دواکەوتنی مووچەوە. کاریگەری دەروونی و کۆمەڵایەتی کاریگەری لەسەر پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان هەبووە، بەتایبەتی بەرزبوونەوەی قەرز لە نێوان تاکەکاندا، زیادبوونی ڕێژەی جیابوونەوە بەهۆی فشارە ئابوورییەکان و بێتوانایی زۆرێک لە خێزانەکان لە هەڵگرتنی بارگرانییەکانی ژیان. هەروەها قەیرانی دارایی بەردەوام بووەتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی زۆرێک لە خێزانەکان و سەرهەڵدانی توندوتیژی خێزانی و ئالوودەبوون و کشانەوەی کۆمەڵایەتی و مەترسی لەسەر پێکهاتەی کۆمەڵایەتی کۆمەڵگا و زیادکردنی ناسکی یەکگرتوویی خێزان و کۆمەڵگا. پێویستی دەستێوەردانی بەپەلە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم قەیرانەدا پێویستی بە دوو ڕێبازە: ئابووری و دەروونی. لە لایەکەوە پێویستە چاکسازی لە سیستەمی بەڕێوەبردنی دارایی بکرێت و سەرچاوەی داهاتی بەردەوام دابین بکرێت، لەگەڵ دابەشکردنی دادپەروەرانەی سەرچاوەکان. لە لایەکی ترەوە، دەبێت هۆشیاری لە گرنگی تەندروستی دەروونی بەرز بکرێتەوە، و خزمەتگوزاری پشتیوانی دەروونی دەستڕاگەیشتن بۆ هەمووان دابین بکرێت، لەگەڵ پەرەپێدانی بەرنامەکانی خۆپارێزی لە قوتابخانە و زانکۆ و شوێنی کار. پشتگوێخستنی لایەنی دەروونی لە ناوەڕاستی ئەم قەیرانەدا دەتوانێت ببێتە هۆی کاردانەوەی درێژخایەن کە لە کاردانەوە ئابوورییەکانی کەمتر نییە. ئەمەش داوای وەڵامێکی گشتگیر دەکات کە تەندروستی دەروونی وەک بەشێکی دانەبڕاو لە ئاسایشی نیشتمانی و کۆمەڵایەتی بناسێت. *پسپۆڕی دارایی گشتی سەرۆكایەتی زانكۆی پۆڵیتەكنیكی سلێمانی/ پەیمانگای تەكنیكی سلێمانی