نەوا-
ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان لە ساڵی 2023 نزیكەی 400 ملیۆن هێكتار زەوی سوتاوە و زیاتر لە 250 كەس گیانیان لەدەستداوە و 6.5 ملیار تۆن دووەم ئۆكسیدی كاربۆنی لێ دەرچوە.
وەرزی تۆماركردنی ئاگری شاخەكان لە كەنەدا
ئەمساڵ كیشوەری ئەمریكا شاهیدی وەرزی ژمارەیەكی پێوانەیی ئاگركەوتنەوەی دارستانەكان بوو كە 80 ملیۆن هێكتار (تا 23ی كانوونی دووەم)ی لەناوبرد، كە زیاتر لە یەك و نیوە لە ڕووبەری ئیسپانیا، و زیادبوونی 10 ملیۆن زیاتر لە تێكڕای ئاگركەوتنەوە بۆ  هەمان ماوەی ساڵانی 2012-2022، بەپێی سیستمی بەڕێوەبردنی زانیاری ئاگركوژێنەوەی جیهانی.

ئاگركەوتنەوەی شاخەكانی كەنەدا بە پلەی یەكەم هۆكاری ئەم زیادبونە بون ئەمساڵ بەهۆی ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان 18 ملیۆن هێكتار كە دەكاتە یەك لەسەر سێی ڕووبەری فەرەنسا لەناوچوون.
پاولین فیلان كارلۆتی، جوگرافیناس و پسپۆڕی ئاگركوژێنەوە، بە ئاژانسی فرانس پرێسی ڕاگەیاندووە، ئەو ئاگرانەی كە بەهۆی بارودۆخی وشكتر و گەرمترەوە سووتەمەنییان پێدەدرێت كە بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوا دروستدەبێت، "ناتوانرێت كۆنترۆڵ بكرێت" لەڕێگەی "سیاسەتێكی ئاگركوژێنەوە كە سەلماندوویەتی بێكاریگەرە".
ئاماژەی بەوەشكرد، "ئێمە چیتر ناتوانین لە بارودۆخی ئێستادا بە ئامرازە مرۆییەكانی بەردەست مامەڵە لەگەڵ (ئاگركەوتنی دارستانەكان) بكەین، لێرەشەوە گرنگی كاركردن لە ڕەگی كێشەكەوە لەڕێگەی خۆپارێزییەوە دێتە ئاراوە".
ساڵی 2023 كوشندەترین ساڵ بو لە سەدەی بیست و یەكەمدا بەهۆی ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان، بەپێی داتابەیسی نێودەوڵەتی كارەساتەكانی زانكۆی لوڤان، بەلایەنی كەمەوە 250 حاڵەتی مردن تۆماركراوە:
لە مانگی ئابدا بەهۆی ئاگركەوتنەوەكانی هاوایەوە 97 كەس گیانیان لەدەستداوە و 31 كەسیش بێسەروشوێنن.
لە جەزائیر 34 كەس گیانیان لەدەستدا.
بەلایەنی كەمەوە 26 لە یۆنان.
فیلان-كارلۆتی وتی ئەم ژمارەیە "ڕەنگە لە ساڵانی داهاتوودا بەرزبێتەوە" لەكاتێكدا ئاگرەكان "بە شێوەیەكی مەترسیدار لە ناوچە شارییەكان نزیك دەبنەوە".
ئەمساڵ جگە لەو ناوچانەی بەزۆری تووشی ئاگركەوتنەوە دەبن وەك حەوزی دەریای ناوەڕاست (یۆنان، ئیتاڵیا، تونس، جەزائیر...)، ئەمریكای باكوور و ئوسترالیا، ناوچەكانی دیكە بەهۆی ئاگركەوتنەوەكانی وەك هاوایی و تێنریفی وێران بوون، ئەمەش دەبێتە هۆی زیادبوونی ژمارەی ئەو كەسانەی كە لە مەترسیدان.

لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی ئاگركەوتنەوەكان، كاتێكی كەمتر دەبێت بۆ گەشەكردنی ڕووەكەكان و دارستانەكان توانای هەڵمژینی دووەم ئۆكسیدی كاربۆنیان لەدەست دەدەن.
سۆلین توركوێتی، توێژەر لە تاقیگەی لاتمۆس، كە تایبەتە بە لێكۆڵینەوە لە پرۆسەی فیزیایی و كیمیایی لە بەرگەهەوای زەویدا، ڕوونیكردەوە: “توێژینەوەكانی ئەم دواییە مەزەندە دەكەن كە ئاگركەوتنەوەكان نزیكەی لەسەدا 10 هەڵگرتنی كاربۆن كە گازی گەرمخانەیە كەمدەكاتەوە”.
لە سەرەتای ئەمساڵەوە، ئاگركەوتنەوەی دارستانەكان نزیكەی 6.5 ملیار تۆن دووەم ئۆكسیدی كاربۆنیان دەركردوە، بەپێی سیستەمی بەڕێوەبردنی زانیاری ئاگری جیهانی، بە بەراورد بە 36.8 ملیار تۆن لە بەكارهێنانی سووتەمەنی بەردینی (نەوت، گاز، خەڵوز...) و... چیمەنتۆ. 
بە گشتی نزیكەی لەسەدا 80ی ئەو كاربۆنەی كە بەهۆی ئاگركەوتنەوەی كێوییەكانەوە دەردەچێت، لەلایەن ئەو ڕووەكانە هەڵدەمژرێتەوە كە لە وەرزی دواتردا دووبارە گەشە دەكەنەوە.
ئەو ڕێژەیەی كە دەمێنێتەوە بەشدارە لە بەرزكردنەوەی كەڵەكەبوونی دووەم ئۆكسیدی كاربۆن لە بەرگەهەوادا، كە دەبێتە هۆی خراپبوونی گەرمبوونی كەشوهەوا.
جگە لە دووەم ئۆكسیدی كاربۆن، ئاگری دارستان و ڕووەك كۆمەڵێك گەردیلەی زیانبەخش دەردەدەن، لە یەكەم ئۆكسیدی كاربۆنەوە تا زنجیرەیەكی درێژی گازی تر یان ئایرۆسۆڵ (خۆڵەمێش، كاربۆنی ڕەش، كاربۆنی ئۆرگانی).

تورسێتی ڕوونیكردەوە: "ئەم دەردانی گازی ژەهراوییانە كوالیتی هەوا دەگۆڕن، تەنانەت سەدان كیلۆمەتر لە دوورەوە كاتێك ئاگرەكان زۆرترین توند دەبن"، ئاماژەی بەوەشكردووە، "كاریگەرییەكی دەستبەجێی تەندروستی" جگە لە "لەناوچوونی ئیكۆسیستەم و ژێرخانی ئابووری".
توێژینەوەیەك كە گۆڤاری تایبەتمەند (Nature) لە مانگی ئەیلولدا بڵاویكردووەتەوە، دەركەوتووە كە دانیشتوانی هەژارترین وڵاتانی هەژار، بەتایبەتی ئەفریقای ناوەڕاست، زیاتر بەرەوڕووی پیسبوونی هەوا دەبنەوە كە لە ئەنجامی ئەم ئاگركەوتنەوانەوە دروست دەبێت، بە بەراورد بە دانیشتوانی وڵاتانی پێشكەوتوو.
ئەفریقا حاڵەتێكی تایبەتە
ئەفریقا لە سەرەتای ئەمساڵەوە زۆرترین زیانی بەركەوتووە بەهۆی ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان و نزیكەی 212 ملیۆن هێكتار سووتاوە، بەڵام پاولین ڤیلاین كارلۆتی وتی نابێت "گرنگییەكی زۆر بەم ئاگركەوتنەوە ئەفریقایانە بدرێت" چونكە ئەم ژمارەیە ڕەنگدانەوەی "گەورە" نییە ئاگری دارستان".
بەڵكو ژمارەیەكی زۆر لە ئۆپەراسیۆنی بچووكی "سووتاندنی كشتوكاڵی"یە، كە "كارێكی نەریتیین كە زیان بە ناوچە دارستانییەكان ناگەیەنن چونكە كۆنترۆڵ دەكرێن" و بە شێوەیەكی وەرزی ئەنجام دەدرێن، بە وتەی ئەو پسپۆڕە، ئاماژەی بەوەشكردووە، كاریگەرییان لەسەر گیا و گیاندارە ناوخۆییەكان، بەڵام لە ماوەی مامناوەنددا "دارەكان دووبارە گەشە دەكەنەوە، كە ڕێگە بە نوێبوونەوەی ڕووەك دەدات و فرەچەشنی گوڵەكان زیاد دەكات."

رێكخراوی ئایندە بۆ پاراستنی ژینگە