نەوا
زۆرێك لە هەڵبژاردەكان نازناوی تایبەت بەخۆیان هەیە و هەریەكە لەو نازناوانەش رەگ و ریشەی خۆیان هەیە، لەوانەش هەڵبژاردەی فەرەنسا كە پێیاندەوترێت هەڵبژاردەی كەڵەشێرەكان و هێمای كەڵەشێرێك لەسەر تیشێرتەكەیان بوونی هەیە.
چیرۆكی كەڵەشێرەكان بۆ پێش سەردەمی زایینی دەگەڕێتەوە، بەپێی گێڕانەوەكان و مێژووی فەرەنسا، كەڵەشێر هێمای ئایینی وڵاتی "غال" بوە كە (وڵاتەكانی باكوری خۆرئاوای ئەوروپا دەگرێتەوە) و رۆمەكان فەرمانڕەواییان كردوە و دواتر فەرەنسای لێ جیابۆتەوە.
بەپێی ئەو گێڕانەوانە، دوای جیابونەوەی فەرەنسا، بەرهەڵستكارانی ئەو كارە نازناوی كەڵەشێریان لە فەرەنسیەكان ناوە وەك گاڵتەپێكردنێك، بەڵام سەرەڕای ئەوە فەرەنسیەكان كەڵەشێریان كرد بە هێمای كەللەڕەقی و رەتكردنەوەی دۆڕاندن، كە لە سیفاتەكانی ئەو گیانلەبەرەن.
دوای ئەوەی چاخی ناوەڕاست هاتەپێشەوە، كەڵەشێر بووە هێمایەكی رۆشنبیری فەرەنسیەكان و دواتریش كڵێسای كاسۆلیكی كردی بەهێمایەكی ئایینی كە پەیوەستیان كردبوو بە گەڕانەوەی مەسیح و هێمای سەرهەڵدانی رۆژێكی نوێ لەدوای تاریكی، بەڵام دوای لاوازبونی كڵێسا، بەكارهێنانی هێماكەش لاواز بوو.
دوای شۆڕشی فەرەنساش، جارێكی تر هێمای كەڵەشێر بە بەهێزی گەڕایەوەو دەوڵەتی فەرەنسا وەك هێمای زانستی و گەشەسەندن و هەستانەوە بەكاری هێناو بووە هێمایەكی نافەرمی خەڵكی وڵاتەكە، لەكۆتایی سەدەی 19دا لەسەر رووی پارەی ئاڵتونی نەخشەی كێشراو دواتر یەكێتیی تۆپی پێی فەرەنسا لەساڵی 1908ەوە وەك رەمزی هەڵبژاردەی وڵاتەكەی بەكاریهێنا.