نەوا -
بەپێی لێکۆڵینەوەیەک، پیسبوونی هەوا مەترسی لەسەر تەندروستی جیهانی زیاترە لە جگەرەکێشان یان خواردنەوەی کحولی، مەترسییەکانیش لەهەندێک ناوچەی جیهان وەک ئاسیا و ئەفریقا زیاترە.
بەپێی ئەو ڕاپۆرتەی کە لەلایەن دامەزراوەی سیاسەتی وزە لە زانکۆی شیکاگۆ (EPIC - EPIC) سەبارەت بە کوالیتی هەوا لە جیهاندا بڵاوکراوەتەوە، پیسبوونی گەردیلەکان کە لە ئۆتۆمبێل و کارگە و ئاگرکەوتنەوەکانەوە دەردەچێت، نوێنەرایەتی "گەورەترین مەترسی دەرەکی بۆ سەر تەندروستی گشتی" دەکات لە جیهاندا .
بەڵام سەرەڕای ئەم تێبینییە، ئەو پارەیەی بۆ بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی هەوا تەرخانکراوە هێشتا زۆر کەمە بە بەراورد بەو پارەیەی کە بۆ نەخۆشییە درمیەکان تەرخانکراوە، بۆ نموونە بەپێی ڕاپۆرتەکە.
پیسبوونی تەنۆلکە وردەکان ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی سییەکان، نەخۆشییەکانی دڵ، جەڵتەی مێشک یان شێرپەنجە زیاد دەکات.
هەروەها، پابەندبوونی هەمیشەیی بە ئاستی بەرکەوتن بۆ تەنۆلکە وردەکان کە لەلایەن ڕێکخراوی تەندروستی جیهانییەوە دانراوە، تێکڕای تەمەنی جیهانی بە ڕێژەی 2.3 ساڵ زیاد دەکات، بەپێی ئەو خەمڵاندنانەی کە پەیمانگای EPIC بەدەستی هێناوە بە پشتبەستن بەو زانیاریانەی لە ساڵی 2021 کۆکراونەتەوە.
بە بەراورد، بەکارهێنانی تووتن تەمەنی چاوەڕوانکراو لە ئاستی جیهانیدا بە تێکڕا ٢.٢ ساڵ کەمدەکاتەوە، لە کاتێکدا بەدخۆراکی منداڵان و دایکان تەمەنی چاوەڕوانکراو بە ڕێژەی ١.٦ ساڵ کەمدەکاتەوە.
 
ئاسیا و ئەفریقا
لە باشووری ئاسیا، ئەو ناوچەیەی کە زۆرترین کاریگەری پیسبوونی هەوای لەسەرە لە جیهاندا، کاریگەرییەکانی لەسەر تەندروستی گشتی زیاتر دەردەکەون.
بەپێی مۆدێلەکانی EPIC، خەڵکی بەنگلادیش کە تێکڕای ئاستی بەرکەوتنیان بە گەردیلەی ورد بە ٧٤ مایکرۆگرام لە هەر مەتر سێجایەکدا خەمڵێندراوە، دەتوانن تەمەنیان ٦.٨ ساڵ زیاد بکەن ئەگەر ئاستی پیسبوون بۆ ٥ مایکرۆگرام بۆ هەر مەتر سێجایەک دابەزێنرێت، کە ئەو ئاستەیە کە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی پێشنیاری کردووە.
پایتەختی هیندستان، نیودەلهی، "پیسترین شارە گەورەکانی جیهانە"، بە تێکڕای ڕێژەی ساڵانە ١٢٦.٥ مایکرۆگرام لە هەر مەتر سێجایەکدا.
لە لایەکی دیکەوە، چین "پێشکەوتنی بەرچاوی لە بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی هەوا"دا بەدەستهێناوە، کە لە ساڵی ٢٠١٤ دەستیپێکردووە، بەپێی کریستا هاسنکۆف، بەڕێوەبەری بەرنامەکانی کوالیتی هەوا لە پەیمانگای EPIC، بۆ ئاژانسی فەرەنسا-پرێس.
تێکڕای پیسبوونی هەوا لە چین لە نێوان ساڵانی ٢٠١٣ بۆ ٢٠٢١ بە ڕێژەی لەسەدا ٤٢.٣ کەمیکردووە، بەڵام هێشتا زیاتر لە ٦ هێندە زیاترە لەو ئاستەی کە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی پێشنیاری کردووە. ئەگەر ئەم پێشکەوتنە بە تێپەڕبوونی کات بەردەوام بێت، پێویستە تێکڕای تەمەنی چینییەکان ٢.٢ ساڵ زیاد بکات، بەپێی خەمڵاندنەکانی ئاپێک.
بەڵام بەشێوەیەکی گشتی ڕاپۆرتەکە ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو ناوچانەی جیهان کە زۆرترین بەرکەوتەی پیسبوونی هەوا بوون، ئەو ناوچانەن کە کەمترین ئامراز بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم مەترسییە وەردەگرن.
کریستا هاسنکۆف ڕوونی دەکاتەوە: "کەلێنێکی قووڵ لە نێوان ئەو شوێنانەی کە هەوایان زۆرترین پیس بووە و ئەو شوێنانەی کە زۆرترین سەرچاوەیان بە شێوەیەکی بەکۆمەڵ و جیهانی جێگیر دەکرێت بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە هەیە".
لە کاتێکدا میکانیزمە نێودەوڵەتییەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئایدز، مەلاریا یان سیل بوونیان هەیە، وەک سندوقی جیهانی کە ساڵانە ٤ ملیار دۆلار بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو نەخۆشیانە تەرخان دەکات، جیهان میکانیزمی هاوشێوەی نییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی پیسبوونی بەرگەهەوا.
لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژە بەوە کراوە، "بەڵام پیسبوونی هەوا تەمەنی کەسێک لە کۆماری دیموکراتی کۆنگۆ و کامێرون کەمدەکاتەوە لە چاو ئایدز و مەلاریا و زۆر شتی تر".
 
ئاگری گەورە لە کەنەدا
 
لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، پرۆگرامی فیدراڵی هەوای پاک لە ساڵی ١٩٧٠ەوە یارمەتی کەمکردنەوەی پیسبوونی هەوای داوە بە ڕێژەی لەسەدا ٦٤.٩، ئەمەش ڕێگەی بە ئەمریکییەکان داوە تەمەنی چاوەڕوانکراو بە ڕێژەی ١.٤ ساڵ زیاد بکەن.
لە ئەوروپا، باشتربوونی کوالیتی هەوا لە دەیەکانی ڕابردوودا بەدوای ئەو داینامیکییەدا هاتووە کە لە ئەمریکادا بەدی دەکرێت، بەڵام جیاوازییەکی قووڵ لە نێوان ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای کیشوەرەکەدا ماوەتەوە.
هەموو ئەم هەوڵانە لەنێو شتەکانی تردا مەترسی لەسەرە، بەهۆی زۆربوونی ئاگرکەوتنەوەی دارستانەکان لە سەرانسەری جیهان، دۆخێک کە بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و زۆربوونی وشکەساڵی پەیوەست بە گۆڕانی کەشوهەوا و دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی پیسبوونی هەوا.
بۆ نموونە لە ساڵی ٢٠٢١ وەرزی ئاگرکەوتنەوەیەکی مێژوویی لە کالیفۆرنیا، هەوای ناوچەی پلوماس لە کالیفۆرنیای پیس کرد، بە ٥ هێندەی ئەو سنوورەی کە ڕێکخراوی تەندروستی جیهانی ڕێگەی پێدابوو.
ئەو ئاگرە زەبەلاحانەی لە هاوینی ساڵی ٢٠٢٣دا کەنەدای گرتەوە، ئاستی پیسبوونی زۆری لە پارێزگاکانی کیوبیک و ئۆنتاریۆ و لە چەند ناوچەیەکی ڕۆژهەڵاتی ئەمریکای لێکەوتەوە.