عێراق؛ دوو فەلسەفەی سیاسی نەكڵۆك!

مەلا بەختیار

30/10/2019

فەلسەفەی سیاسی و گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی
هەر رۆژگارێك، دیاردەی سیاسی و دەركەوتەی كۆمەڵایەتی جیاوازی هەیە؛ لەناو هەر دیاردەیەكی سیاسیش و دەركەوتەیەكی كۆمەڵایەتیشدا، فەلسەفەی سیاسی جیاوازیش سەرهەڵدەدەن. بەڕونكردنەوەی فەلسەفەی سیاسی، دەچینە ناو بابەتەكە.
لە شارستانیەتی گریكەوە، باسی فەلسەفەی سیاسی هەیە. لە سەدەی حەڤدەهەمەوە، ئاكامی دۆزینەوەی زانستی، راچەنینی ئەقڵ رویدا و زانستی سروشتی جێگەی بە میتافیزیقیا لێژ كرد، لەمەوە فەلسەفەی نوێ‌ سەرهەڵدەدا و زانستە دۆزراوەكانیش دەبنە هەوێنی فەلسەفە. بەڵام لەگەڵ گۆڕانكاریەكاندا، فەلسەفە و فەلسەفەی سیاسی، تەنها بناغەی زانستیان بۆ دەمێنێتەوە. زانست بنەچەی جوداو فەلسەفەی سیاسیش رێچكەی خۆی جیاكردەوە.
فەلسەفەی سیاسی، سیاسەتی لە قاڵبی وشكی سیاسەت ئازاد كرد و كردیە رێبازێكی زانستی. واتا: فەلسەفەی سیاسی و زانستی سیاسی، یەك ئاراستەن. هەردوكیان لەناو جومگە كۆمەڵایەتیەكاندا كاران.
فەلسەفەی سیاسی، لە قۆناغێك ‌و سەردەمێك چەق نابەستێ‌. بەڵكو لەگەڵ گۆڕانكاریەكاندا، دەگۆڕێ‌. هیگڵ دەڵێ: فەلسەفەی سیاسی، لێكدانەوەی ئەو دەركەوتانەیە كە بونیان هەیە. یان ئەوەی كە دەركەوتوەو لەڕێی ئەقڵەوە لێكبدرێتەوە. هەروا دەڵێ: ئەركی فەلسەفە لێكدانەوەی ئەو روداوانە و ئەو دیاردانەیە كە هەن، هەتا رێی چارەسەری كێشەكان بدۆزنەوە. هیگڵ لەم تێكستەدا پێمان دەڵێ: فەلسەفە زادەی ئەقڵەو ئەقڵیش بناغەی بڕیارەكانە.
بەگشتی، هەتا نیو سەدە لەمەوبەر، بنچینە گشتیەكانی فەلسەفەی سیاسی، دەیخوارد، بەڵام لە دەهەكانی رابوردوەوە، بیرمەند و تیۆرسیۆنەكان، سەرقاڵی فەلسەفەی سیاسی ‌و فەلسەفەی حوكمڕانی نوێن. تا گەیشتۆتە ئەم قۆناغەو ئەم دیاردە كۆمەڵایەتیە نوێیانە، ئیتر جیهانگیری و لەم دوو دەهەیەی دواییشدا، سۆسیال – میدیا، خەریكە تەواوی قاڵبە كۆمەڵایەتی ‌و سیاسیەكانی پێش خۆی، لە مۆزەخانەی كلاسیكدا ریز دەكات ‌و باری بابەتی، بۆ، پەیوەندی كۆمەڵایەتی نوێ‌ ‌و فەلسەفەی سیاسی نوێگەری دەسەپێنێ‌. ئەقڵیش كە سەرچاوەی بڕیارەكان و زادەی فەلسەفەیە، ئیتر لەم قۆناغەشدا ئەركێتی لەبەر رۆشنایی گۆڕانكاریەكان فەلسەفەی نوێگەری سیاسی دابهێنێ.
لەنیو سەدەی رابوردودا، بە بەراورد بەسەدەیەك زیاتری پێش خۆی، رەوتی گۆڕانكاریە كۆمەڵایەتیەكان، گۆڕانكاری خێراتریان بەسەردا هاتوەو دێت؛ لەخۆڕا، شورەوی و شورەوی پەیڕەوەكان، لە كۆتایی هەزارەی دوەمدا دانەڕوخان. دوای ئەوەش، زەمینەی سەرهەڵدانی سیستەمی نوێی جیهان، تا دەگاتە جیهانگیری، ئەمانیش، لەپڕ، پێكنەهاتن؛ لایەنی كەم، لە دوای ئاوابونی جەنگی ساردەوە، دیاردە دەركەوتوە كۆمەڵایەتیەكان، ئەو راستییەیان سەلماند، كە تەواوی گۆڕانكاریەكان، تەنهاو تەنها شەتەك دراوی مەتریالیزمی مێژوویی نین. كاریگەری تریش، ئاراستەی روداوەكان دیاری دەكەن. لەوانە، ئاین‌و مەزهەب (ئەگەر بۆ قۆناغێكیش بوبێ‌!) ئەم راستیانە، تێكڕا بابەتی نوێی پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان و بزوتنەوە سیاسیەكانیشن، تەنانەت بۆ چەپی ریالیستی دیموكراتخوازەكانیش.

سۆسیال- میدیا و فەلسەفەی سیاسیی نوێ
چارەكە سەدەیەكە، دیاردەی دیكەی هەرە كاریگەر، كاریگەری لەسەر پەیوەندی كۆمەڵایەتی و روداوەكان هەبووە. دەتوانین بڵێین زیاتر لە ژێرخانی ئابوری كلاسیكی و ئاین و مەزهەبیش، بنچینە چینایەتی – كۆمەڵایەتیەكانی گۆڕیوەو فەلسەفەی مەتریالیزمی مێژووییشی خستەوە بەردەم روانگەی فەلسەفە‌و ئابوری سیاسی نوێ‌. ئەویش، لەسەر بنەمای تەكنەلۆژیای نوێ‌‌و تەكنیكی نوێی تەكنەلۆژیا، كە ئینتەرنێتیش بۆ بوارە كۆمەڵایەتیەكان زۆر كاریگەرەو بۆ سەرچاوەی زانیاری و زانستیش گوگڵ و، ویكیپیدیا و ئاڵتەڤیسكا، ئەمانە وەكو چاوگ و ئەندازیاری سێرچی تەواوی زانیاریەكانن. بەتایبەتی كاریگەریان لەسەر تەواوی پەیوەندیە كۆمەڵایەتیەكان. هەروا نەریتی كۆمەڵایەتی و هزری سیاسیش هەیە.
تەكنەلۆژیاو تەكنیكی نوێی ئینتەرنێت، لە رۆژئاوا، ئاكامی گەشەكردنێكی سروشتی قۆناغەكانی ئابوری و كۆمەڵایەتی و سیاسی، بەرە بەرە خەمڵیوە. تا گەیشتۆتە لوتكەی تەكنەلۆژیای لیزەر، نەك بۆ تەنها ژیانی كۆمەڵایەتی و حوكمڕانی، بەڵكو بۆ زانستەكان و ژینگە و گەردونیش. وەلـێ‌، لەو وڵاتانەی هێشتا ئاین ‌و عەقیدە هەژمونی لەسەریان هەیە، یان ئەو كۆمەڵانەی ژێرخان و سەرخانیان، لەسەدەكانی ناوەڕاستەوە بۆ سەدەی هاوچەرخ وەرنەچەرخاون، ئەم كۆمەڵانە، كێشەگەلێكی بێڕادەی ئاینگەرایی ‌و نەرایتگەرایی كۆن؛ هێشتا لە هەناویاندا پەنگی خواردوە و بۆتە بەربەستی هزری و روحی لە چۆنیەتی تێگەیشتنی زانستیانەیان لە گەردون و ژیان ‌و ژیانی كۆمەڵایەتی. بۆیە كاتێك، ئادەمیزاد تێكڕا، لە دوای جەنگی ساردەوە پێی ناوەتە سەردەمی جیهانگیری، گۆی زەوی دابەشبۆتە سەر دوو ئاراستەی ناكۆك و نەكڵۆكی سەرەكی لە گۆڕانكاری؛ ئاراستەیەكی پێشكەوتوی هەڵگری چەمكەكانی هاوچەرخە. ئاراستەیەكی كۆنخوازیش، كە (جارێ‌!) هزرە گشتیەكەی كڵۆم دراوە؛ لە دەوروبەری ئەم دوو ئاراستەیەشدا، لە بەشێكی وڵاتاندا، لەوڵاتە كۆنخوازەكان باشتر، پێشكەوتن وەدی هاتووە. بەڵام زۆریان ماوە بگەنە وڵاتانی پێشكەوتوو، وەكو هیندستان، سنگاپورە، وڵاتانی ئەمریكای لاتین، مالیزیا.. تاد.
لە بەرامبەر ئەو نەخشە كۆمەڵایەتی – سیاسیەی وڵاتانەدا، دەبینین، رۆژئاوای جیهان مەترسی دروستبونی هێزی تیرۆریزمی سەلەفی مەسیحیەتی تیا نەماوە.
لەوڵاتە مامناوەند پێشكەوتوەكاندا، پاشماوەی بیرو نەریتی دواكەوتویان تیادا ماوە، بەڵام هەڵگەڕانەوە بۆ سەدەكانی ناوەڕاست، كۆتایی هاتووە.

هزری داخراوی كۆنخوازی
لەوڵاتە كۆنخوازەكاندا، بەتایبەتی ئەوانەی هەژمونگەری ئیسلامگەریان قوڵە، ئەمانە، بەشی زۆریان، مەترسی گەورەن كە لەناو ئیسلامی نەریتخوازی، بەشێكی بەرچاویان هەڵەگەڕێنەوە بۆ هێزی سەلەفیزمی توندڕەو، بەبێ‌ ئەوەی لەبەرامبەریاندا، هێزی پێشكەوتوی كۆمەڵایەتی بتوانێ، پەرچەكرداری هەبێ‌. بۆ؟
چونكە هێزە پێشكەوتوەكە، لەم وڵاتانەدا، لەسەر بنەمای شۆڕشی دیموكراسی و گۆڕانكاری رۆشنگەری، رانەوەستاون. بەڵكو ئەندێشەی ئاینیان بەبیری پێشكەوتوو، تاڕادەیەك موتوربە كراوە، بەڵام موتوربەكراوی ئەوتۆ نییە، بیری كۆنخوازی گۆڕیبێ‌!
ئەم كارلێك ئاوێتەیە (تفاعل المختلگ) بەجوانی لە دۆخی ئێستای خۆپیشاندان و راپەڕین ‌و جەنگی دژواری سەلەفیەتە خۆكوژەكان، بەرجەستەیە. بەتایبەتی، كاتێك راپەڕینی وڵاتانی ئیسلامگەرا، بە راپەڕینی هۆنكۆنگ و كاتەلۆنیاو شیللی بەراورد دەكرێ‌، تەنانەت بە لوبنان و جەزائیریش، جوانتر جیاوازیەكە دەزانرێ‌. لە وڵاتانی ئیسلامگەرادا، چەندین ئاراستەی زەق زەق دەبینرێ‌.
ـ ئاراستەی یەكەمی؛ هێزێكی كۆمەڵایەتی خۆپارێزی سیاسی (نیشتمانی، دیموكراسی، مەدەنی و ناسیۆنالیستی.. تاد).
ـ ئاڕاستەی دوەمی؛ هێزێكی كۆمەڵایەتی ئیسلامگەر – مەزهەبگەرا.
ـ ئاراستەی سێهەمی؛ هێزی كۆمەڵایەتی – سەلەفیگەرا.
ـ ئاڕاستەی چوارەمی؛ هێزی كۆمەڵایەتی – راپەڕیوی ژێر كاریگەری سۆشیال – میدیای پێشڕەو.
چوارەم ئاراستە، بەزۆری نەوەی تازە پێگەیشتوی سەردەمەكەن. واتا: نەوەی دوای سەرهەڵدانی ئینتەرنێتن.
لە وڵاتێكی وەكو عێراقدا، راپەڕینەكە جیاوازترە لە راپەڕینەكەی جەزائیرو لوبنانیش. بۆ؟
لە لوبناندا، بە حوكمی ئەوەی هەڵكەوتەی سەر رۆخی دەریان‌و پێكهاتەیەكی مەسیحی بەهێزیان هەیە. بۆیە بیری مەدەنی لە عێراق بەهێزترە، تەنانەت كولتوری دیموكراسی و ئازادیە سیاسی – كۆمەڵایەتیەكەشی پیشكەوتوترە، هەروا كاریگەری كولتوری فەرەنساو رۆژئاواشیان لەسەرە، بۆیە دەبینن، دیاردەی مەدەنیەت، زیاتر لە روداوی توندوتیژی، ئاراستەی راپەڕینەكە ئارام ئارام ئەبزوێنێ‌ و هونەرمەندانیش بەزۆری بەشداری تیادا دەكەن.
تاڕادەیەك، لە جەزائیریشدا، سەرەڕای ئەوەی وا بۆ چل هەفتەیە، خۆپیشاندانی هەینیەكان بەردەوامە، كولتوری مەدەنی كاریگەری هەیە بەسەریاندا. ئەمیش، پەیوەندی بە هەڵكەوتەی سەر دەریاو كاریگەری فەرەنساوە هەیە. بیریشمان نەچێ‌، جەزائیریەكان، لەنەوەدەكاندا دەردی سەلەفیە تیرۆریستەكانیان چەشتوەو ئێستا كاریگەریان كەمترە لە سوریا، عێراق، لیبیا و یەمەن.. تاد. بۆیە، تاڕادەیەكی بەرچاو، راپەڕینە بەردەوامەكەی ئەمانیش، ئارام ئارام دەبزوێ‌. شایەنی باسیشە، وڵاتانی رۆژئاوای عەرەبی (تونس، مەغریب، جەزائیر) ئێستا بونەتە ناوەندێكی گرنگی خەباتی مەدەنی و بیری فەلسەفی و فەلسەفەی سیاسی نوێش. چەسپاندنی دەستوری مەدەنی گەلپەسەندی تونس بەڵگەیە.
وەلـێ‌.. لەم عێراقە عەرەبیە بەزۆر پێكهێنراوەی سەردەمی داگیركاری بریتانیا، كە بەزۆر باشوری كوردستانی پێوە لكێندراوە، دۆخی كۆمەڵایەتی و هەلومەرجی سیاسی و هزری رای گشتی، تاڕادەیەك، لە دۆخی یەمەن دەچێ‌.

عێراق و هەژمونگەری ئایینی
لە عێراقدا، لە (1958) وە، بەردەوام حكومەتەكان گۆڕدراون. (16) ساڵیشە، رژێمی سەدام روخاوە. جگە لەوەی پێشینەیەكی چاكی ئەدەبی‌و هونەری، لە ژێر كاریگەری نوێگەری دەوروبەردا هەبووە. بەڵام، لەسەدەی هەشتەمەوە كە لەعێراقی عەرەبیدا بەتایبەتی لەبەسرەو بەغداد، موعتەزیلەكان (سەدەی دووەمی كۆچی)و (بیت الحكمە) و ئەندێشەی بیركردنەوەی نوێ‌ لە ئاین ‌و مەزهەب، سەركوت كراون، هەتا دەگاتە ئێستاش، عێراق، هێندەی خوێنی تیا رژاوەو ئازادیخوازانی تیادا نێژراوە، زۆر لەوە كەمتر، بیر لە رزگاركردنی كۆمەڵی عەرەب لە ئەندێشەكانی سەدەی ناوەڕاست كراوە. ئەوەی وردی كتێبی (مێژووی خوێناوی عێراق- باقر یاسین) ببێ، سەری سوڕدەمێنێ لەو هەموو كوشتارگەو خوێنڕێژیەی لەعێراقی عەرەبیدا ئەنجامدراوە. (76) خەلیفە و سوڵتانی ئیسلامی تەنها لەناو بەغداد كوژراون. سەرەڕای ئەو تاوانانەش ناوەندەكانی مەزهەبی (شیعە – سوننە)ی چەق بەستوو، بۆ برەودان بە ئەندێشەكانی سەدەكانی ناوەڕاست، لە بزوتنەوە ئەدەبی ‌و هونەریەكان، زۆر كاریگەرتر بون، بەڵكو لە بزوتنەوی سیاسیش، لەپێناو هزری دیموكراسی و رۆشنگەریدا.
لە دوای روخاندنی سەدام، ئەم راستییە، سەبارەت بە شیعەو سوننە، دوای (82) ساڵ لە خەباتی نیشتمانی (1921-2003) و پەیدابونی پارتی سیاسی.. تاد. باشتر دەركەوت كە كۆمەڵی عێراقی عەرەبی، هێشتا چەند نەكڵۆكە، بۆیە لەبری دامەزراندنی حكومەتێكی دیموكراسی، كەچی لەتەواوی هەڵبژاردنەكانداو لەنوسینی دەستوری گەلپەسەندیشدا، شیعەگەراو سونیگەرا، هەژمونیان قوڵ قوڵ دەركەوت. لە دەرەوەی سیاسەتی رەسمی و نەریتی كۆمەڵایەتی ئەم دوو مەزهەبەش دا، رەوتە سەلەفییە خۆكوژەكان زیاتر لە خەباتی چەپ ‌و دیموكرات و مەدەنیەكان، برەویان هەبوو. دەستوری هەمیشەیی عێراقیش، لێوان لێوە لە بیری ئیسلامگەرای كۆنخوازی، بەتایبەت شیعەگەرا.
ئەم دۆخە سیاسی – كۆمەڵایەتی – مەزهەبیە، دەوروبەری (15) ساڵی دوای سەدامی خایاند. بەڵام لە پارەوە، لەژێر گۆڕانكاریەكان و كاریگەری سۆسیال – میدیاداو بەهۆی بەردەوامی راپەڕینەكانی وڵاتانی دیكەدا، بەتایبەتی گەندەڵی و مشەخۆری و گزی كردن لە هەڵبژاردنەكاندا، هەتا هاتووە تەشەنەیان سەندووە. تا ئەو رادەیە كە ناوەندە داراییە جیهانیەكان بڵاویان كردەوە كە لە (15) ساڵی رابوردودا (368) ملیار دۆلاری بە گەندەڵی دزراو، تەنها بۆ بریتانیا گوازراوەتەوە. جگە لە وڵاتانی عەرەبی ‌و دەوروبەرو جیهان. ئیتر لە پارەوە، ناڕەزایی لە بەسرەو بەغداد و چەندین شاری دیكە، تەنانەت كەربەلاو نەجەفی شیعەكانیشی گرتۆتەوە، خەباتی نەوەی سەردەم، بەرە بەرە گەشە دەكات ‌و گەیشتە رادەی راپەڕینی هەفتەی رابوردوو، كە ئاشكرا، هێزێكی كۆمەڵایەتی نوێ‌ و بەئاراستەی سیاسی ‌و مەدەنی نوێ‌، كە جیاوازە لە خەباتی سیاسی سەراپای سەدەی رابوردوی عێراق، نەوەی سەردەم دابەزیونەتە بۆتەی خەبات.

سۆسیال-میدیا و بەربەستی خوساو
ئێستا، بەربەستەكانی مەزهەبی ‌و یاسایی و زەبرو زەنگ، تاڕادەیەكی بەرچاو خوساوون. نەوەی گۆڕانكاریەكان، راچڵەكین و داوای گۆڕانكاری هەمەلایەنە دەكەن. خۆپیشاندان، بەئاراستەی راپەڕین رابەرایەتی دەكرێ‌. دروشمی سەرەكیش، دوژمنایەتی گەندەڵی ‌و داخوازی خۆشگوزەرانی و دادپەروەرییە.
گەندەڵكاران، لەبەرچاوی رای گشتی وەكو دێوەزمەی دزێویان لێهاتووە. تەنها دروشمی دژایەتی گەندەڵی لە شەقامێكدا، بەسە بۆئەوەی شەقامی سیاسی راپەڕێنێ‌. بەدرێژایی مێژووی عێراقی عەرەبی، هەرگیز، هیچ داخوازییەكی تر، بەئەندازەی دژایەتی گەندەڵی، دژی حكومەتەكان خەڵك بزوێن نەبووە. گەندەڵكارانیش، وەكو جرجی تۆقیو لەناو تەڵەی تەقیو لنگەفرتێیانە.
بەرامبەر راپەڕیوانی نەوەی سۆسیال – میدیا، ئەم كاربەدەستە كەتە كەتانە، ئەم گەندەڵە خاوەن هێزی چەكدارو سەفتە سەفتە دۆلار دزانە، هێندە شەرمەزاری پەرێزی ناپاكیانن، وەكو خۆفرۆشەكانی دوای راپەڕینی (1991) یان لێهاتووە، نازانن فەردە (25) دیناری جاشایەتیان چی لێبكەن.
راپەڕینی ئێستا، كاریگەریەكانی تەنها سیاسی نابن. بەڵكو رەهەندی گۆڕانكاریە كۆمەڵایەتیەكەی، هاوكاتی گۆڕانكاری جیهانگیری، هەتا دێت، لە هەموو بارێكەوە، پترو پتر دەردەكەوێت، لێرەشەوە، قۆناغی سیاسی نوێ‌ ‌و فەلسەفەی سیاسی نوێگەری، دێتە ئاراوە. فەلسەفە سیاسییە نوێگەریەكەش، تەنانەت لە فەلسەفەی سیاسی سەردەمی پێش جیهانگیری و سۆسیال – میدیا جیاوازتر و كاریگەرتر دەبێ‌، لە خوڵقاندنی رایەكی گشتی سەردەمەكە و سیستەمی سەردەمەكە و خەباتی دیموكراسی – مەدەنی سەردەمەكەش. واش دیارە، هەر لە بۆتەی ئەم خەباتە مەدەنیە هاوچەرخەداو لەم دەهەیەدا، بیری دیموكراسی-رۆشنگەری هاوچەرخ، بەسەر بیری تۆتالیتاریزمی روحیدا، سەردەكەوێ‌.. تەنانەت لە ژیانی كۆمەڵایەتیشدا. زۆرتریش، لە بواری خەباتی ژناندا. تەنها ئەم وەرچەرخانەش، هێزی دیموكراسی كۆمەڵایەتی دێنێتە كایەو پرۆسەی دیموكراسیش، دەبەستێتەوە بە دادپەروەریی راستەقینە. هەتا ئەم وەرچەرخانە كۆمەڵایەتی و سیاسیەش، لەعێراق و كوردستاندا، بە ئاراستەی رۆشنگەری و مەدەنی هاوچەرخ روونەدات، مەحاڵە، دیموكراسی و یەكسانی ژن و پیاو و دادپەروەری بێتەدی.

شەپۆلەکانی نەوا

Copyright © 2017 - Radio Nawa. Designed and Developed by Avesta Group