د.پیرۆت محمد امین
لە ڕێگەی بەندەرەکانی باشوور و دەروازە سنوورییە وشکانییەکانی عێراقەوە، ئابوورییەکی هاوتەریب بۆ جوڵەی کاڵا و پارە بە خێراییەکی جێگیر کاردەکات و سووتەمەنی گروپە چەکدارەکانی عێراق دەدات كە کورسیەکانی پەرلەمان کۆنترۆڵ دەکەن و کاریگەری ناوخۆیییان هەیە . ڕاپۆرت و ڕێوشوێنەکانی ئەم دواییەی سزاکان ، ئاماژەن بۆ شێوازێکی ئیستغلالکردنی چاودێری لاوازی تۆڕەکانی پەیوەست بە ئێران و ئەکتەرە ناوخۆییەکانی عێراق، لە خاڵە سەرەکییەکانی چوونە ژوورەوە و دەرچوون - چ دەریایی و چ وشکانی - بۆ گواستنەوەی کاڵا و سووتەمەنی و دراوی بەهێز کە لەلایەن ئەمریکاوە قەدەغە کراوە بۆ ئێران.
 حکومەتی ئەمریکا لەم بابەتە بێ ئاگا نییە؛ چەندین جار تۆڕ و کەشتی و کەناڵە داراییەکانی بەشدار  لەم بازرگانییەدا  کردووەتە ئامانج. سەرەڕای ئەوەش، ئەم بارو دۆخە بەردەوامە، کە بەهۆی ناوەندە ناوخۆییە کاریگەرە عێراقیەكان  و بوونی کەلێنەکان لە ڕێساکان و چارەسەرە داراییە بەدیلەکاندا،  ئاسانکارییان بۆ دەکرێت. 
کاتێک پشکنینەکان لاواز  بن و تێرمیناڵەکان یان شوێنی بار هەڵگرتنەکان لەلایەن کۆمپانیاکانی پەیوەندیدار  بە شێوەیەکی سیاسییەوە بەڕێوە دەبرێن،  زۆر ئاسانتر دەبێت کە بارەکان لاببرێن یان سەرچاوە و شوێنی مەبەستیان بشارنەوە. ڕاپۆرتە ناوخۆییەکان ئاماژەی بەرچاویان داوە بە ئۆپەراسیۆنەکانی لادانی سووتەمەنی لە بەندەرەکانی باشووری عێراقەوە.
زۆرجار بەڵگەنامەکان ساختە دەکرێن یان دەستکاری دەکرێن. لە حاڵەتە دەریاییەکان کە بەهۆی سزاکانی ئەمریکاوە تیشکیان خراوەتە  سەر، شێوازێکی هاوبەشی تێکەڵکردن یان گۆڕینی ناوی کاڵاکان بووە، هەروەها بەکارهێنانی کۆمپانیا و کەشتییە ناوەندەکان بۆ شاردنەوەی سەرچاوەی ڕاستەقینەی نەوت یان بەرهەمە نەوتییەکانی ئێران وەک  بەرهەمی عێراقی. 
زانیارییەکانی وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا و ئاگادارییەکانی سزاکان، ئاماژە بە بەکارهێنانی کۆمپانیا وەهمیەكان و لیبێڵی ساختە دەکەن بۆ گواستنەوەی بەرهەمە نەوتییەکان و کاڵا سزادراوەکانی دیکە. ڕاپۆرتەکان تاکتیکی فریودەرانەی هاوشێوە  ئاشکرا دەکەن، وەک هەڵئاوسانی فاکتورەکان، گۆڕینی تۆماری کەشتییەکان و ڕێڕەوی بارکردنەکان لە ڕێگەی ناوەندەکانی وڵاتانی سێیەمەوە، بۆ گواستنەوەی کاڵای قەدەغەکراو و هەستیاری ئەمریکی، کە کەوتوونەتە ژێر کۆنترۆڵی هەناردەکردنی ئەم وڵاتەوە.
لە عێراقدا پارە ڕێگەی خۆی لەدەرەوەی سیستەمی بانکی فەرمی دەدۆزێتەوە. بەشێکی بەرچاو لە مامەڵە داراییەکانی وڵات لە ڕێگەی بانک و دامەزراوە داراییە ڕێکخراوەکانی حکومەتەوە  تێناپەڕێت، بەڵکو لە ڕێگەی کەناڵە نافەرمیەکانەوە دەسوڕێنەوە. کاتێک کەناڵە فەرمییەکان چاودێری دەکرێن یان سنووردار دەکرێن، قاچاخچییەکان پەنا دەبەنە بەر تۆڕەکانی گواستنەوەی پارەی نافەرمی، وەكو کارتی پێشوەختە وکۆمپانیاکانی دەڵاڵی و دامەزراوە داراییە هاوبەشەکان بۆ گۆڕینی کاڵاکان بۆ پارەی کاش و گواستنەوەی دۆلار  یان دراوی بیانی لە سنوورەکانەوە.
لە بەرەیەکی دیکەدا، بارهەڵگرەکان کە سووتەمەنی، ئامێرە سزادراوەکان، یان کاڵای بەکاربەر  هەڵدەگرن، بە دەروازە نافەرمی و سووک پاسەوانکراوەکان بە درێژایی سنوورە دوور و درێژەکانی عێراق لەگەڵ ئێراندا تێدەپەڕن. لە زۆرێک لە ناوچە سنوورییەکان، سەرکردە ناوخۆییەکانی عێراقی و بەرپرسانی گومرگی و فراکسیۆنەکانی هێزەکانی لایەنەكان یان کۆنتڕۆڵی دەروازەکان دەکەن یان داوای پارەی پاراستن دەکەن كە ڕێگە بە کاروانەکان دەدات بە وردبینییەکی کەم تێپەڕن.

لە بەرامبەردا ،ڕاستییەکان ئەوە نیشان دەدەن کە سیاسەتی ئەمریکا  نەرمترە لەوەی کە دەردەکەوێت. لە هەندێک حاڵەتدا واشنتۆن چاوپۆشی لە پێشێلکارییە تایبەتەکان دەکات کاتێک ئەم پێشێلکاریانە خزمەت بە بەرژەوەندییە ئابووری یان جیۆپۆلیتیکیەکان دەکەن، وەک دڵنیابوون لە ڕۆیشتنی کاڵا هەستیارەکان یان پاراستنی هاوسەنگی بازاڕەکانی ناوچەکە. 
جۆرەكانی کاڵای قەدەغەکراوی ئەمریکی  دەتوانێت کۆمەڵێک بەرهەمی بەرفراوان لەخۆبگرێت: وەكو ئەو پێکهاتەی كە ئەكرێت بە دوو شێوە بەکاربهێنرێت وە کۆنترۆڵکراو، وە ئەو جۆرە ئامێرە ئەلیکترۆنەی كە لە بواری سەربازی بەکاردەهێنرێت ، هەروەها پارچەی یەدەگ و تەنانەت ئامێرە نەرمەکاڵاکان کە کەوتوونەتە ژێر کۆنترۆڵی هەناردەکردنی ئەمریکاوە. بەهۆی ئەوەی كەخواست هێزی بزوێنەرە، بۆیە پیشەسازی و دەزگاكانی دەوڵەتی ئێران پێویستیان بە پارچە و کەرەستەی یەدەگ هەیە کە بەهۆی گەمارۆ نێودەوڵەتییەکان دەستکەوتنیان قورس دەکات. 
ڕێگاکانی قاچاخچێتی داهاتێک بەدەست دەهێنن کە سووتەمەنی گروپەكان دەدات و چالاکییەکانی بە وەکالەت دارایی دەکەن، وە بە هۆیەوە تۆڕەکانی پشتیوانی دروست دەکەن و دامەزراوەکانی دەوڵەت  لاواز دەکەن. هەروەها بازاڕە ناوخۆییەکان دەشێوێنن،  كەلەسەر حیسابی گەنجینەی گشتی، هەروەها ڕێگری دەکات لە هەوڵەکانی ئاوەدانکردنەوە و چاکسازی لە حوکمڕانیدا. 
لە کۆتاییدا ئەم پرسە وێنەیەکی دووانەیی ئاشکرا دەکات: عێراق هەوڵدەدات سنوورەکانی کۆنترۆڵ بکات و سەروەری ئابووری خۆی وەربگرێتەوە، لەبەردەم تۆڕێکی ئاڵۆزی بەرژەوەندییەکاندایە. لە کاتێکدا ئەمریکا بە ئاشکرا ئەم چالاکییانە ئیدانە دەکات، بەڵام هەندێکجار بەرژەوەندییەکانی ڕێگە بەو شتانە دەدەن کە بە قەدەغەکراوی دەزانێت، بەمەش ڕێگاکانی بازرگانی خۆڵەمێشی فراوانتر دەبێت.
پرسیاری بنچینەیی هەر دەمێنێتەوە: ئایا عێراق دەتوانێت ئەم خولە بشکێنێت کە پارە بە دەسەڵاتەوەو قاچاخ بە سیاسەتەوە دەبەستێتەوە، یان ئابووری هاوتەریب لە دامەزراوەکانی دەوڵەت بەهێزتر دەمێنێتەوە؟ 
                                                                                                      د.پیرۆت محمد امین 
پسپۆڕی : دارایی گشتی

ئەو وتارانەی لە ماڵپەڕی رادیۆی نەوا بڵاودەكرێنەوە تەنها گوزارشت لە بۆچونی نوسەرەكانیان دەكات.