نەوا-
بڕیارە لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی داهاتو، پڕۆسەی سەرژمێریی گشتی لە عیراق و هەرێمی كوردستان بە شێوەی ئەلیكترۆنی ئەنجام بدرێت و تا ئێستا بۆچوون و خواستی جیاواز هەیە لە نێوان پێكهاتەكان و دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستانیش جگە لەوەی جەخت دەكاتەوە كە خواستی كورد ئەوە بووە كە نەتەوە لە پڕۆسەكە دیاریی بكرێت، بە پێویستیشی دەزانێت كە ژێرخانە ئەلیكترۆنییەكە لە هەولێر و بەغدا دابنرێت و بوودجەی پێویستیش بۆ پڕۆسەكە تەرخان بكرێت.
لە عیراق چەندین پێكهاتەی جیاوازیی نەتەوەیی و ئایینی هەیە و تا ئێستا خاڵە جیاوازەكانی نێو پڕۆسەی سەرژمێریی بریتییە لە دیارییكردنی نەتەوە، بە جۆرێك خواستی پێكهاتەی عەرەب ئەوەیە كە نەتەوە لە فۆڕمی زانیارییەكانی سەرژمێریی دیاریی نەكرێت، هەریەك لە پێكهاتەی كورد، توركمان و كریستیان خواستیان لەسەر ئەوە هەیە كە نەتەوە دیاریی بكرێت و ئامانجیان ئەوەیە كە قەبارەی پێكهاتەكان بەدیار بكەوێت.

لە ساڵی ١٩٢٧ بەدواوە بە گشتی هەر ١٠ ساڵ جارێك سەرژمێری لە عێراق ئەنجامدراوە و دوایین سەرژمێریش لە ساڵی ١٩٩٧ بەبێ بەشداری هەرێمی كوردستان، لە عێراق ئەنجام درا.
سەرۆكی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، سیروان محەمەد لە لێدوانێكدا بۆ ئاژانسی ئەنادۆڵ وتی: "لەو كاتەوەی لە ساڵی ٢٠٠٨ كە یاسای سەرژمێری لە عیراق دەرچوو، عیراق دەیەوێت پڕۆسەی سەرژمێری ئەنجام بدات و، ئەو دەمە ئامادەكارییەكانیشمان تەواو كردبوو بەڵام لە ٢٠١٠ هەندێك لە حزبە سیاسییەكانی پارێزگای كەركووك و نەینەوا دەستیان خستە ناو پڕۆسەكە و بە سیاسییان كرد، هەروەها لەلایەن وەزارەتی پلاندانانی عێراق رێگا بە حزبە سیاسییەكان درا كە دەست لە كاروباری سەرژمێریی وەربدەن كە ئەمە هەڵەیەكی ستراتیژی بوو، لەو كاتەوە ئەو مۆركە سیاسییە بە پڕۆسەكەوە نوساوە، لە ساڵی ٢٠١٩دا بڕیارێكی دیكە دەرچوو كە دەست بە ئەنجامدانی سەرژمێریی بكرێت و ئەویش بەهۆی پەتای كۆرۆنا و دواتر قەیرانی داراییەوە، پڕۆسەكە ئەنجام نەدرا".
سیروان محەمەد گوتیشی: "لە دوایین كۆبوونەوەدا لە ٢٧ی تەمووز، رێكەوتی ٢٠ی تشرینی دووەمی ساڵی داهاتوویان دەستنیشانكردووە بۆ ئەنجامدانی پڕۆسەكە، هەروەها بڕی ١٠٠ ملیار دینار تەرخانكراوە و بڕیارە لەو بوودجەیەش لەسەر بنەمای٦٧.١٢ بڕی ١٢ ملیار و ٦٧٠ ملیۆن دینار بۆ هەرێمی كوردستان بێت، بەڵام بە بۆچوونی من لەبەر ئەوەی رێنماییەكانی جێبەجێكردنی یاسای بوودجە بۆ ئەمساڵ دەرنەچووە یان ئەم هەفتەیە دەردەچێت، هەروەها كێشەكانی هەولێر و بەغدا، ئەوانە كاریگەری دەبێت لەسەر بەڕێوەچوونی پڕۆسەكە بۆیە ئەمساڵ فریا ناكەوین كە ئامادەكاری بكەین و، ئەو چەند مانگەی لە ساڵی داهاتوو دەمێنێتەوە ئەویش كافی نییە بۆ ئەوەی بگەینە ڕۆژی ئەنجامدانی سەرژمێریی، جگە لەوانەش دەبێت ژێرخانە ئەلیكتڕۆنییەكە بۆ بەڕێوەچوونی پڕۆسەی سەرژمێریی لە هەولێر و بەغدا دابنرێت و، پێویستیشە بوودجەكە بە تەواوی پەسەند بكرێت".

لەبارەی زانیارییەكانی نێو فۆڕمی سەرژمێرییەكە، سیروان محەمەد گوتی: "فۆڕمی سەرژمێری هەمووی بابەتی پەرەپێدانە، فۆڕمێكی فراوان و وردە. پێشبینی ناكەم هیچ كێشەیەكی هەبێت، لە نێو فۆڕمەكە ئایین دیاریكراوە، بەڵام مەزهەب و نەتەوەی تیادا نییە چونكە تێبینی ئەو لایەنانەی لە ٢٠١٠ دەترسان لەوەی كە قەبارەی پێكهاتەكان لە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوە یان هەر ناوچەیەكی دیكە تەواو دەربكەوێت، كە بەڕاستی ئەمە تێگەیشتنێكی هەڵەیە".
لەبارەی خواستی هەرێمی كوردستان لە زانیارییەكانی نێو فۆڕمەكە، سەرۆكی دەستەی ئاماری هەرێمی كوردستان، سیروان محەمەد گوتی: "خواستمان ئەوە بوو كە نەتەوە دیاری بكرێت چونكە لە سەرژمێرییەكانی پێشووتریش هەبووە، ئەمە پێویستە چونكە قەبارەی پێكهاتەكان بە دیار دەكەوێت بە تایبەت بۆ بابەتی هەڵبژاردن، هەروەها بابەتێكی دیكە هەبوو كە پێشتر كێشەی دروست كرد ئەویش هەندێك لایەن هاتن دەیانویست ئەو نەتەوانە زیاد بكەن كە لەناو كۆمەڵگای عیراقی وەكو ئایینن".
شرۆڤەكاری سیاسیی لە پێكهاتەی عەرەب پێی وایە دوای داگیركردنی عیراق لە لایەن ئەمریكاوە گۆڕانكاری لە دیموگرافی لە هەندێك ناوچە روویداوە، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە پێویستە بەر لە ئەنجامدانی پڕۆسەی هەڵبژادن پێویستە ڕەوشی ناوچە جیاجیاكانی عیراق ئاسایی بكرێتەوە و، جەختیش لەوە دەكاتەوە كە وەك پێكهاتەی عەرەب خواستیان ئەوەیە پڕۆسەیەكی نیشتمانیی بێت و نەتەوە و مەزهەب تیاییدا دیاریی نەكرێت.

شڕۆڤەكاری سیاسیی، خالد دەبوونی لە لێدوانێكیدا گوتی: "ماوەی زیاتر لە ٢٥ ساڵە، سەرژمێری گشتیی لە عیراق ئەنجام نەدراوە، بەڵام ئەوەی جێگای داخە لە دوای ساڵی ٢٠٠٣وە بەهۆی داگیركردنی عیراق لەلایەن ئەمریكاوە، گۆڕینی دیموگرافی زۆر لە ژمارەیەك ناوچەی عیراقدا ڕوویداوە، تەنانەت شارە گەورەكانیشی گرتووەتەوە كە ئەوەیش ناكۆكی نێوان پێكهاتەكانی زیاتر كردووە، بە تایبەتی لەناوچە كێشە لەسەرەكانی نێوان هەرێم و بەغدا، بۆیە ئێستا دەبینیین، دانیشتووانی ئەو ناوچانە بە كورد، عەرەب و توركمان، یەكتر بە گۆڕینی دیموگرافی ناوچەكانیان تۆمەتبار دەكەن، بۆیە ئەگەر بمانەوێت، سەرژمێرییەكی سەركەوتوو و راستەقینە ئەنجام بدرێت، ئەوا سەرەتا پێویستە ڕەوشی ناوچەكان ئاسایی بكرێتەوە و بگەڕێتەوە پێش ساڵی ٢٠٠٣، بەڵام ئەو كارە ئەستەمە لەم قۆناغەی ئێستا ئەنجام بدرێت".
خالد دەبوونی گوتیشی: "بێگومان، ئێمە وەك پێكهاتەی عەرەبی سوننە مەزهەب، لەگەڵ هەر پڕۆسەیەكی سەرژمێری گشتیی دانیشتووانین كە لە عیراق ئەنجام بدرێت، بەڵام پێویستە لە ڕووی سیاسی و ئەمنییەوە كەشێكی لەبار بۆ ئەنجامدانی پرۆسەكە بڕەخسێندرێت".
ئەو شرۆڤەكارە سیاسییەی سوننە، لەو باوەڕەدایە كە گرنگە سەرژمێری گشتیی بە تایبەتی لە ناوچە كۆنترۆڵكراوەكانی ژێر دەستی تیرۆریستانی داعش ئەنجام بدرێت كە زۆرینەیان سوننەنشینین، بەڵام لەگەڵ ئەوەیشدا لە لایەنی سیاسی و ئەمنییەوە، هەستیارییان بەرامبەر بە پڕۆسەكە ھەیە و گوتی: "لەئێستادا، ئاڵنگاریی زۆر لەبەردەم ئەنجامدانی پڕۆسەی سەرژمێری گشتیی دانیشتووان لە ناوچە سوننەنشینەكاندا هەیە، لەوانە بوونی گرووپە چەكدارە لە یاسا دەرچووەكان لە ناوچە سوننەنشینەكان، هەروەها هەژموونی پارتە دەسەڵاتدارەكان بەسەر ناوچە سوننەنشینەكان. لەبەر ئەوە ترسی زۆرمان هەیە كە یاری بە ژمارە و ئەنجامی سەرژمێرییەكەوە بكرێت، ئەگەر بەم ڕەوشەی ئێستا پڕۆسەكە ئەنجام بدرێت".
ناوبراو لەبارەی پرسیار و زانیارییەكانی نێو فۆڕمی سەرژمێری گشتیی گوتی: "پێویستە ئەم پرسە بخرێتە بەردەم ئەنجوومەنی نوێنەرانەوە، بۆ ئەوەی لەوێ گفتوگۆی لەسەر بكرێت و ئامادە بكرێت، چونكە بڕگە و ماددەكانی نێو فۆڕمی سەرژمێری گشتیی مشومڕی زۆری لەسەرە و ئێمە وەك سوننە پێمان باشە ئەو فۆڕمە لەسەر بنەمای نیشتمانیی بێت و دوور بێت لە دیارییكردنی مەزهەب و نەتەوە، بەڵام واقع بەشێوەیەكی دیكە خۆی سەپاندووە، چونكە لە زۆربەی ئەو قەیرانانەی كە ڕوودەدەن، هەروەها لە كاتی دەركردنی یاساكاندا باس لە زۆرینە و كەمینە دەكرێت، بۆیە باشتر وایە بەر لەوەی سەرژمێری گشتیی دانیشتوان بكرێت، سەرەتا هەنگاو بەرەو ئاساییكردنەوەی ڕەوشی ناوچەكان بنرێت، دواتر پڕۆسەكە ئەنجام بدرێت، چونكە ئەوە تاكە رێگایە كە ئەنجامێكی ڕاستەقینە لە پڕۆسەی سەرژمێرییەكە بەدەست دەكەوێت".

گوتیشی: "پێم وانییە ساڵی داهاتوو، پڕۆسەی سەرژمێری گشتیی دانیشتوانی ئەنجام بدرێت، بە تایبەتیش ئەو وادەیەی كە بۆ ئەنجامدانی پڕۆسەكە دیاریكراوە".
یەكێك لە پێكهاتەكانی نێو كۆمەڵگای عیراق، پێكهاتەی توركمانە كە سێیەم نەتەوە لە عیراق و دووەمی نەتەوەی هەرێمی كوردستان هەژمار دەكرێن، چاودێرێكی سیاسیی ئەو پێكهاتەیەش ئاماژە بەوە دەكات كە بەهۆی بوونی عورفێكی سیاسیی لە دابەشكردنی دەسەڵات لە عیراق بۆیە خواستی ئەوەمان هەیە نەتەوەمان دیاریی بكرێت.

چاودێری سیاسیی لە پێكهاتەی توركمان، كازم یاوەر وتی: "بە دڵنیاییەوە پێكهاتەی توركمان پێكهاتەیەكی سەرەكییە لە عیراق و هەرێمی كوردستان كە خواستی ئەنجامدانی سەرژمێرییان هەیە، یەكێك لە خواستەكانیش لە نێو پڕۆسەكە بریتییە لە دیارییكردنی نەتەوە، چونكە لە عێراق عورفێكی سیاسیی هەیە بۆ دابەشكردنی دەسەڵات كە ئەمە هیچ قازانجێكی توركمانیی تیادانیە، چونكە توركمان نە لە نەتەوە و نە لە كەمینە هەژمار نەكراوە، لە ساڵی ٢٠٠٣ یەوە تا ئێستا نوێنەری راستەقینەی توركمان لە هەرێمی كوردستانەوە نەچووەتە بەغدا بەڵام پێكهاتەی مەسیحیی ئەوەیان بۆ بە یاسا رێكخراوە".

كازم یاوەر گوتیشی: "بە بۆچوونی من دەبێت نەتەوە لە فۆڕمی زانیارییەكاندا بنووسرێت، بەڵام بابەتی تایفی گرفتێكی زۆری هەیە بۆ توركمانەكان بە تایبەت لە تەلەعفەر و كەركووك كە گرفت و كێشە بۆ توركمانەكانی ئەو ناوچانە دروست دەكات، بەڵام بە گشتی ئێستا دەرفەتێكە بۆ بە دیاركەوتنی قەبارەی توركمانەكان بۆ ئەوەی لە داهاتوودا لەسەر بنەمای ئەو قەبارەیە بەشداربن لە پڕۆسەی سیاسیی لە عیراقدا".
هاوكات یەكێكی لە پێكهاتەكانی دیكەی نیشتەجێیی عیراق و هەرێمی كوردستان، پێكهاتەی كریستیانن كە لە ناوچە جیاجیاكانی عیراق نیشتەجێن و، دوای پەلامارە تیرۆریستییەكانی داعش، ژمارەیەكی زۆر لە كریستیانەكان بۆ پاراستنی گیانی خۆیان، عیراقییان بەجێهێشت و، چالاكوانێكی ئەو پێكهاتەیەش داوا دەكات كە سەرژمێریی بۆ ئەو كەسانەش بكرێت كە بەهۆی دۆخی سیاسیی و ناسەقامگیرییەوە عیراقییان بەجێهێشتووە.
سەرۆكی ڕێكخراوی سورایا بۆ ڕاگەیاندن و ڕۆشنبیریی نەوزاد پۆڵس رایگەیاندوە: "ئێمە وەكو كڵێساكان هیچ گرفتێكمان نییە لە بابەتی سەرژمێریی، چونكە ساڵانە لە رێگای كڵێساكانەوە سەرژمێریی خۆمان ئەنجام دەدەین، بەڵام گرفتی گەورە لە عیراقە، هیوادارین ئەو سەرژمێرییەی كە بڕیارە بكرێت، ئایین و نەتەوەمان دیاریی بكرێت بۆ ئەوەی بزانرێت لە كۆی یەك ملیۆن و ٥٠٠ هەزار مەسیحی لە عێراق چەند كەس ماوە، ئەوە بەڵگەی ئەوەیە كە سیاسەتی عیراق فاشل بووە، چونكە ئێمە نەمانتوانی لە عیراق بمێنیەوە و ئێستاش زوڵم لە مەسیحییەكان دەكرێت لە عیراق، تازەترین نموونەش ئەو مەرسومەی سەركۆماری عیراق بوو كە تایبەت بوو بە هەڵوەشاندنەوە دامەزراندنی پاتریاكی كڵێسای كلدانی لە عیراق و جیهان، كاردیناڵ لویس ساكۆ، بۆیە هیوادارین لەبەر بابەتی پاراستنی مافی پێكهاتەكان ئەو سەرژمێرییە ئەنجام بدرێت".
نەوزاد پۆڵس لەبارەی خواستی پێكهاتەی مەسیحیی لە سەرژمێرییەكەدا گوتی: "ئێمە خواستمان ئەوەیە كە ئایین و نەتەوە لە فۆڕمی زانیارییەكانی سەرژمێریی دیاریی بكرێت، چونكە كلدان، ئەرمەن و ئاشوورییمان هەیە، بۆیە دەبێت بزانرێت قەبارەی ئێمە چەندە، هەرچەندە لە كۆی یەك ملیۆن و ٥٠٠ هەزار كەس، ئێستا ناگاتە ٢٥٠ هەزار كەس چونكە بەهۆی دۆخی عیراقەوە هەموو كۆچیان كردووە بۆ وڵاتانی دیكە، بۆیە هیوادارین ئەوانیش بەشداری سەرژمێرییەكە بكەن".
سەرژمێری پڕۆسەیەكی ئامارییە و بەهایەكی گەورەی هەیە بۆ هەموو وڵاتێك و، سەرچاوەی یەكەمی راستییەكانە لەبارەی ژمارەی دانیشتووانەوە، ھەندێك پێناسەی سەرژمێری دەكەن بە پڕۆسەی كۆكردنەوە و هەماهەنگی و بڵاوكردنەوەی زانیارییە دیمۆگرافی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان كە پەیوەندییان بە هەر كەسێكەوە هەیە لە وڵات.
لە عیراقیش یەكەم سەرژمێریی لە تشرینی یەكەمی ساڵی ۱۹۲۷ ئەنجامدرا بە مەستی زانینی ڕێژەی ژمارەی دانیشتوان كە بەڕێوەبەرایەتی باری شارستانی گشتی كارەكەی ئەنجامدا، هەرچەندە بەهۆی نەبوونی ئامرازی گواستنەوە نەتوانرا هەموو دانیشتوانی عیراق سەرژمێریی بكرێت بەڵام ئەوكات ژمارەی دانیشتوانی تۆماركراو بریتیی بوو كە دوو ملیۆن و ٩٦٨ هەزار و ٥٤ كەس، مانگی ڕابردووش وەزارەتی پلاندانانی عیراق ژمارەی دانیشتووانی وڵاتەكەی رایگەیاند و ئاماژەی بەوەدا كە ژمارەی ئێستای دانیشتووانی عیراق، ٤٣ ملیۆن و ٣٢٤ هەزار كەسە.
سەرچاوە/ ئاژانسی ئەنادۆڵ