تەقینەوەكەی بەندەری بەیروتی پایتەختی لوبنان، كە بوەتەهۆی كوژرانی زیاتر لە 100 كەس و برینداربونی هەزارانی دیكە، مادەی نیتراتی ئامۆنیۆم بوە، بەڵام ئەو مادەیە چییە و تا چەند مەترسیدارە؟
بەپێی سەرچاوەكانی هەواڵ، ئەو كۆگایەی تەقینەوەكەی تێدا رویداوە، دوو هەزار و 750 تۆن مادەی نیتراتی ئامۆنیۆمی تێدا بوە، كە وەك پەیینی كیمیایی بۆ كشتوكاڵا بەكاردەهێنرێت، تەقینەوەكەش مەترسی ئەو مادەیە پیشان دەدات، كە دەكرێت ببێتە بۆمبێكی كوشندە لە كاتی تایبەتدا.
نیتراتی ئامۆنیۆم مادەیەكی رەقی بلوریی سپییە و توانای توانەوەی هەیە بەشێوەیەكی سروشتی، هەروەها بە "خوێی بەردین" ناسراوە، پێكهاتە كیمیاییەكەی بریتییە لە NH4NO3.
گەورەترین كۆگای ئەم مادەیە لە بیابانی ئاتاكامای چیللی-یە لە ئەمریكای باشور، بەڵام لەئێستادا بەنزیكەیی زۆرینەی مادەكە بەشێوەیەكی دەستكرد دروستدەكرێت ئەویش لە رێگەی تێكەڵكردن و كارلێكی ئامۆنیا لەگەڵ ترشی نیتریك دەبێت.
نیتراتی ئامۆنیۆم بەزۆری لە كشتوكاڵدا وەك پەیینی كیمیایی نایترۆجینی بەرز بەكاردەهێنرێت، كە مادەیەكی جێگیری رێژەییە لە زۆربەی كاتەكاندا، هەروەها دروستكردنی تێچووی زۆری ناوێت، بەهۆی ئەوەشەوە بوەتە مادەیەكی كیمیایی دیاری شوێنگەرەوە وەك سەرچاوەیەكی نایترۆجین ئەویش بە تێچویەكی كەم.
لەلایەكی دیكەوە نیتراتی ئامۆنیۆم بە پێكهاتەیەكی سەرەكیی مادەی ANFO دادەنرێت، كە بە "زەیتی سوتەمەنی" ناسراوە و وەك مادەیەكی تەقینەوەی دەستكرد بۆ هەڵكەندن و گەڕان و بنیادنان بەكاردەهێنرێت، بۆ نمونە لە 80%ی تەقینەوە دەستكردەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ئەو مادەیە بەكاردەهێنرێت.
مادەی نیتراتی ئامۆنیۆم بە مەترسیدار دانانرێت، بەڵام لە هەر بارودۆخێكی تایبەتدا دەبێتە وێرانكەر، زۆرینەی وڵاتان رێوشوێنی تایبەت و پارێزراو لە چۆنێتی هەڵگرتنیدا پەیڕەو دەكەن.
پێویستە چەندین هۆكار و بارودۆخی تایبەت هەبن بۆئەوەی نیتراتی ئامۆنیۆم ببێتە مادەیەكی تەقێنەرەوە بەبێ هیچ دەستوەردان و هاندەرێكی دەرەكی، بە مادەیەكی زیندوش دادەنرێت و لەكاتی شیبونەوەی گەرمی دەردەكات و ئەوەش بە رێگەیەكی ناسراو دەبێت، كە بریتییە لە بەرهەمهێنانی گەرمی لەرێگەی بەكارهێنانی مادەی بۆگەنكردن لە پەیینی كیمیاییدا.
ئەگەر بڕێكی زۆر نیتراتی ئامۆنیۆم هەبێت لە بارودۆخێكی ناسروشتیدا، ئەوا دەتوانێت گەرمییەكی تایبەتی خۆی بە تەواوی دەربكات، كە بەس بێت بۆ هەڵگیرسانی ئاگر بەبێ هیچ دەستوەردان و هاندەرێكی دەرەكی، لەكاتی سوتانیشیدا بە چەند گۆڕانكارییەكی كیمیاییدا تێپەڕ دەبێت و ئۆكسجین بەرهەمدەهێنێت، ئەوەش ئەوەیە هەر ئاگرێك پێویستیەتی بۆ فراوانبون، بە بەرزبونەوەی پلەكانی گەرماش مادەكە وەك بۆمبێكی لێدێت.
لەگەڵ بەردەوامی بەرزبونەوەی پلەی گەرما و دروستبونی غازە گەرمەكان بە چڕیەكی زۆرتر لەناویدا و كاتێك شوێنی دەستناكەوێت بۆ بڵاوبونەوە، ئەوسا دەبێتەهۆی تەقینەوە.
بەهۆی كەمی تێچوەكەی، نیتراتی ئامۆنیۆم لە بازاڕەكاندا زۆرە، بەهۆی ئەوەشەوە ئەو مادەیەیە، كە گروپە تیرۆریستییەكان بەكاریدەهێنن بۆ دروستكردنی بۆمب، پێشتریش چەند جارێك سوپای ئێرلەندا لە بەریتانیا بەكاریهێناوە و تەقینەوەی پێ ئەنجامداوە. بۆ نمونە لە مانگی 4ی ساڵی 1992 یەك تۆنی لە لەندەن تەقاندەوە و بەهۆیەوە سێ كەس كوژران، ساڵی 1993 یش بەهەمان شێوە بۆمبێكی لە لەندەن تەقاندەوە، كە بوەهۆی كوشتنی كەسێك و برینداربونی 40 كەسی دیكە، هەروەها لە شاری ئۆكلاهۆمای ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لەساڵی 1995 بۆمبێك تەقییەوە، كە 168 كەسی كوشت و لە هەمان مادە دروست كرابو، دواتر ئەنجامدەری سەرەكی هێرشەكە لە سێدارەدرا و هاوكارەكەشی زیندانی هەمیشەیی كرا.